Wyprysk kontaktowy (kontaktowe zapalenie skóry)

Na wyprysk kontaktowy najbardziej narażone są osoby cierpiące na choroby alergiczne, gdyż ich skóra jest bardziej wrażliwa. Jednak podrażnienia skóry bardzo często występują także u ludzi zdrowych, zarówno dorosłych, jak i dzieci.

Środowisko, w którym żyje człowiek, coraz trudniej nazwać naturalnym. Ekolodzy chętnie nazywają je chemicznym, i trudno nie przyznać im racji. Pomimo wzrastającej ekologicznej świadomości społeczeństw oraz stosownych uregulowań prawnych, rośnie skażenie środowiska naturalnego: ziemi, powietrza i wody.

Zmienia się również środowisko domowe. Udoskonalenie technik ogrzewania mieszkań, zwiększenie szczelności okien, ograniczenie naturalnej wentylacji i klimatyzacja pomieszczeń powodują wzrost temperatury i spadek wilgotności powietrza, a także zwiększają ekspozycję domowników na kurz, sierść i naskórek zwierząt domowych czy alergeny grzybów pleśniowych. Wszystko to przyczynia się do szybkiego wzrostu chorób alergicznych oraz częstych podrażnień skóry zarówno u osób dorosłych, jak i dzieci. Do najczęstszych alergii skórnych należą: wyprysk kontaktowy, pokrzywka i atopowe zapalenie skóry (AZS).

Wyprysk kontaktowy
Zewnętrzną część skóry stanowi warstwa rogowa naskórka. Tworzy ją około 20 spłaszczonych, ściśle przylegających do siebie warstw komórek, spojonych mieszaniną lipidów i białek. Na jej powierzchni znajduje się tzw. płaszcz tłuszczowy, składający się z lipidów produkowanych przez komórki naskórka i gruczoły łojowe. Warstwa ta zapobiega utracie wody i chroni przed czynnikami drażniącymi. Skuteczność bariery skórnej zależy również od zachowania odpowiedniego pH (4,2-5,5) skóry. Zniszczenie ochronnego płaszcza lipidowego prowadzi do wysuszenia skóry i ułatwia penetrację naskórka przez czynniki drażniące i alergeny.
Skóra, w zetknięciu z różnymi związkami chemicznymi, reaguje zmianami określanymi jako wyprysk kontaktowy. Substancje chemiczne, które mogą powodować wyprysk kontaktowy, dzieli się na związki drażniące i alergeny. W zależności od mechanizmu powstawania zmiany, wyróżnia się wyprysk z podrażnienia lub wyprysk alergiczny.

– Na skórze obie odmiany wyglądają podobnie i charakteryzują się zaczerwienieniem, złuszczaniem, obecnością grudek i drobnych pęcherzyków wypełnionych surowiczą treścią oraz swędzeniem lub pieczeniem. Zdarza się, że zmiany są bolesne, gdy w wyniku dużego nasilenia stanu zapalnego powstają pozbawione naskórka, sączące obszary. Pomimo podobieństwa zmian skórnych w obu rodzajach wyprysku, istnieją pomiędzy nimi zasadnicze różnice – wyjaśnia dr Hanna Rywik z Kliniki Dermatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

Wyprysk z podrażnienia
Substancje pierwotnie drażniące skórę, tzw. podrażniacze, powodują wyprysk z podrażnienia. Podrażniacze, w zależności od siły działania, dzieli się na silne i łagodne. W przypadku związków drażniących, nieswoisty stan zapalny nie powstaje w wyniku uruchomienia reakcji immunologicznych organizmu, ale wynika z bezpośredniego uszkodzenia naturalnej bariery ochronnej skóry.
W życiu codziennym jesteśmy najczęściej narażeni na kontakt z substancjami słabo drażniącymi: detergentami (głównie środkami czystości), wodą (zwłaszcza chlorowaną i gorącą), rozpuszczalnikami i olejami. Podrażniać mogą również rośliny, np. cebulki kwiatów, skórki owoców cytrusowych, czosnek, cebula, ananas, oraz wysokie stężenia niektórych leków stosowanych zewnętrznie, np. dziegcie, nadmanganian potasu.

Płaszcz tłuszczowy łatwo ulega zniszczeniu przy narażeniu skóry na stałe, kumulujące się działanie substancji o słabych właściwościach drażniących, co może prowadzić zarówno do obiektywnie stwierdzanych na skórze zmian wypryskowych (podrażnienie obiektywne), jak i wywoływać jedynie subiektywne uczucie świądu lub pieczenia skóry, bez widocznych lub wyczuwalnych zmian skórnych (podrażnienie subiektywne).

Wyprysk z podrażnienia może powstać już przy pierwszym zetknięciu z daną substancją, a jego nasilenie zależy od stężenia związku drażniącego i czasu narażenia na jego działanie. Zmiany na skórze nie przekraczają nigdy miejsca kontaktu, a po usunięciu substancji drażniącej nie nasilają się i stopniowo wygasają.

Wyprysk alergiczny
Wystąpienie wyprysku alergicznego zależy przede wszystkim od predyspozycji genetycznych. W wyniku reakcji immunologicznych prowadzących do stanu nadwrażliwości skóry, związki chemiczne, które mogą przenikać przez naskórek (tzw. hapteny), zaczynają być rozpoznawane jako „obce” (alergeny).

Poza uwarunkowaniem genetycznym, na rozwój alergii kontaktowej duży wpływ ma również stan skóry. Ta sama substancja zastosowana na zdrową skórę nie szkodzi, natomiast może uczulać, jeśli skóra jest sucha, podrażniona lub zmieniona zapalnie. Tak więc czynnikiem ryzyka powstania alergii kontaktowej jest obecność zmian wypryskowych z podrażnienia,
m.in. w związku z łatwiejszą penetracją alergenu przez naskórek.

Prawdopodobieństwo rozwoju uczulenia zależy od tego, jak często i jak długo skóra styka się z daną substancją. Właśnie z tego powodu częściej występują reakcje alergiczne na substancje, które pozostają dłużej na skórze, takie jak balsamy do ciała, kremy do pielęgnacji twarzy, kosmetyki do makijażu (cienie do powiek, tusz do rzęs) czy perfumy. Natomiast uczulenie na szampony, które są szybko spłukiwane, należy do rzadkości.

Kto jest zagrożony?
Na wyprysk kontaktowy najbardziej narażone są osoby cierpiące na choroby alergiczne, gdyż ich skóra jest bardziej wrażliwa. Jednak podrażnienia skóry bardzo często występują także u ludzi zdrowych, zarówno dorosłych, jak i dzieci.
Przyczyny upośledzenia funkcji ochronnej skóry u osób zdrowych wynikają głównie z niekorzystnych czynników środowiskowych (mróz, wiatr, niska wilgotność powietrza, ekspozycja na UV, gorące kąpiele, klimatyzacja, nieodpowiednia odzież, styl życia, nawyki żywieniowe, dym tytoniowy) i mają charakter przejściowy. Najczęściej suchość skóry pojawia się w czasie zimy. Wynika to nie tylko z charakterystycznego dla tego okresu niekorzystnego wpływu czynników klimatycznych, ale także z naturalnych zmian w składzie lipidów warstwy rogowej naskórka, zależnych od pór roku. W zimie obniża się znacznie ilość ceramidów, cholesterolu i kwasów tłuszczowych, w tym kwasu linolowego, co prowadzi do zwiększenia utraty wody i obniża tzw. próg świądowy skóry, nawet u osób zdrowych. W przypadkach istniejących już zaburzeń, powoduje ich zaostrzenie.

Nasilona suchość skóry jest również jednym z objawów procesu starzenia się organizmu. Dotyczy zazwyczaj ludzi po 60. roku życia, ale może również wystąpić u osób 40-letnich.

Skłonność do podrażnień i suchość skóry pojawia się także podczas wielu chorób ogólnoustrojowych, takich jak niedoczynność tarczycy, przewlekła niewydolność nerek, cukrzyca czy nowotwory narządów wewnętrznych. Stan ten może także wywołać terapia lekami odwadniającymi.

Epidemiologia
Trudno oszacować, jak często występuje wyprysk kontaktowy, bo tylko w wyjątkowo ciężkich przypadkach wskazane jest przyjęcie do szpitala. Liczba pacjentów klinik dermatologicznych nie oddaje więc prawdziwej skali problemu. W Europie, począwszy od lat 50. ubiegłego stulecia, liczba alergików podwaja się z każdym dziesięcioleciem. Szacuje się, że w ciągu kilku pokoleń osoby cierpiące na różne choroby alergiczne będą stanowiły około 50 proc. populacji krajów europejskich.
Badania epidemiologiczne oceniają głównie zmiany kontaktowe alergiczne, czyli te, które są wynikiem uczulenia na określony alergen. Tymczasem drugi, znacznie powszechniejszy mechanizm powstawania wyprysku kontaktowego wynika z działania na skórę substancji drażniących. Częstość występowania tej postaci wyprysku jest jeszcze trudniejsza do oceny.

– Na podstawie dużych badań przeprowadzonych w krajach Unii Europejskiej i USA oszacowano, że wyprysk alergiczny występuje u 1-5 proc. ogółu społeczeństwa. Przykładowo, badania przeprowadzone w Szwecji wykazały, że wyprysk rąk dotyczy około 2 proc. populacji, natomiast ryzyko wystąpienia tych zmian skórnych na przestrzeni całego życia wynosi dla kobiet aż 20 proc. Wyprysk kontaktowy jest przyczyną 4-7 proc. specjalistycznych konsultacji dermatologicznych. Dane epidemiologiczne wskazują również na stały wzrost zachorowań wśród dzieci, co dawniej uważane było za rzadkość – mówi dermatolog dr Hanna Rywik.

Co uczula?
Związków chemicznych, które w określonych sytuacjach mogą potencjalnie wywołać uczulenie, jest bardzo dużo. Ich liczbę oszacowano na ponad 3700. Jednak w większości przypadków wyprysk kontaktowy spowodowany jest małą liczbą alergenów. W codziennej praktyce lekarskiej do wstępnego testowania chorych używanych jest kilkanaście substancji znanych z silnych właściwości uczulających.

Jednym z najczęstszych alergenów jest nikiel. Wielu osobom szkodzi biżuteria z metali zawierających ten pierwiastek (kolczyki, naszyjniki), metalowe dodatki do dżinsów (guziki, nity, suwaki), sprzączki paska od zegarka czy metalowe oprawki okularów. Nikiel znajduje się również w farbach, benzynie, olejach maszynowych, a nawet w wodzie. Woda z kranu zawiera czasem zwiększone stężenie niklu i u osób nadwrażliwych może powodować podrażnienia skóry.

Inny powszechny alergen to chrom. Jego głównym źródłem w życiu codziennym jest skóra garbowana związkami tego metalu: buty, rękawiczki, paski itp.

Dużą grupę alergenów stanowią substancje zapachowe zawarte w kosmetykach i detergentach. Najczęściej uczulające związki to: aldehyd cynamonowy, alkohol cynamonowy, izoeugenol, hydroksycitronellal, absolut mchu dębowego, eugenol, geraniol, alkohol alfaamylocynamonowy. Substancje zapachowe różnią się jednak znacząco pod względem możliwości alergizacji. Istnieją również takie, które alergii kontaktowej praktycznie nie wywołują.

Właściwości uczulające mają również barwniki używane m.in. do produkcji detergentów. Konserwanty (parabeny, nipaginy, aseptiny) zapobiegające rozwojowi bakterii i pleśni w produktach spożywczych, lekach i kosmetykach – chociaż uczulają stosunkowo często – nie są silnymi alergenami, a ich zła reputacja wynika jedynie z dużego rozpowszechnienia.
Coraz częstsza staje się alergia na tiomersal, związek rtęci stosowany jako konserwant w kosmetykach, szczepionkach, kroplach do oczu i płynach do przechowywania soczewek kontaktowych.

– Wiele substancji charakteryzuje podobna budowa chemiczna. Tłumaczy to sytuacje, gdy uczulenie wywołuje alergen, z którym nigdy się wcześniej nie zetknęliśmy. Parafenylodwuamina – składnik sztucznej henny i wielu farb do włosów, często uczulający fryzjerów – należy do grupy amin aromatycznych, zwanych również paragrupą. W jej skład wchodzą niektóre leki (sulfonamidy, preparaty miejscowo znieczulające – nowokaina, benzokaina), barwniki azowe, substancje do wywoływania kolorowych i czarno-białych fotografii, przeciwutleniacz gumy technicznej (opony, uszczelki, buty gumowe, piłki tenisowe) i utwardzacze żywic epoksydowych. Uczulenie na jeden składnik z tej grupy może pociągać za sobą nadwrażliwość na inne w wyniku alergii krzyżowej, uwarunkowanej podobieństwem budowy chemicznej tych związków. Daje to wyobrażenie o złożoności powiązań alergicznych i trudnościach związanych z eliminacją zagrażających alergenów. Trzeba również pamiętać, że w kontaktującej się ze skórą substancji może znajdować się więcej niż jeden alergen wywołujący uczulenie. Dzieje się tak w przypadku gumy, w której mogą uczulać aż cztery substancje, w tym lateks – mówi dr Hanna Rywik.

Właściwości uczulające mają niektóre podłoża maści i kremów (lanolina, euceryna), stosowane miejscowo antybiotyki (np. neomycyna, gentamycyna), substancje roślinne (rumianek, arnika, nagietek), balsam peruwiański, kit pszczeli.

Aby uniknąć wyprysku kontaktowego, należy:

• myć się w letniej wodzie, gdyż gorąca kąpiel podrażnia skórę
• osuszać skórę delikatnie, bez gwałtownego tarcia ręcznikiem
• chronić dłonie, do prac domowych używać gumowych rękawiczek z bawełnianą wkładką
• nosić luźne, przewiewne ubrania z bawełnianych tkanin
• unikać ubrań z wełny
• nawilżać powietrze w pomieszczeniach
• nawilżać lub natłuszczać skórę dwa razy dziennie zaraz po kąpieli, w ciągu trzech minut
• po osuszeniu skóry stosować łagodne, hipoalergiczne preparaty do mycia i pielęgnacji
• wybierać detergenty, które charakteryzują się łagodną kompozycją zapachową i nie zawierają barwników
• prać ubrania w środkach, które łatwo wypłukują się z tkanin i nie osadzają na ich włóknach