Opieka farmaceutyczna w chorobach sercowo-naczyniowych

Zadaniem farmaceuty jest nie tylko wydawanie leku, ale także propagowanie prozdrowotnych zmian stylu życia, współudział w monitorowaniu terapii oraz udzielanie informacji związanych z wydawanym lekiem.

We współczesnej medycynie dokonał się istotny postęp w rozpoznawaniu, diagnostyce i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych. Niestety mimo nowoczes-nych metod diagnostycznych, bogatego asortymentu preparatów farmakologicznych, skuteczność leczenia tych chorób jest nadal niewystarczająca. Wydaje się, że ogromne znaczenie zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu tych schorzeń ma edukacja chorych. W tym procesie edukacyjnym istotna jest rola nie tylko lekarza, ale także pielęgniarki i farmaceuty.

Zmiana stylu życia
Palenie tytoniu jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Wypalenie nawet jednego papierosa powoduje ostry wzrost ciś-nienia tętniczego i przyspieszenie czynności serca utrzymujące się ponad 15 minut po zakończeniu palenia.

Należy podkreślić, że zaprzestanie palenia jest najskuteczniejszą zmianą stylu życia w zapobieganiu wielu chorobom sercowo-naczyniowym, w tym udarowi mózgu i zawałowi mięśnia serca. Osoby, które zaprzestały palenia tytoniu, zwykle żyją równie długo jak osoby, które nigdy nie paliły. Dlatego też farmaceuta spotykając się z chorym hipertensyjnym lub chorym ze współistniejącą chorobą wieńcową powinien zawsze udzielać porady dotyczącej zaprzestania palenia. Ważne jest informowanie pacjentów o możliwościach zastosowania zastępczych preparatów nikotynowych czy farmakologicznych metod leczenia nikotynizmu.

Otyłość i nadwaga stanowią jeden z najpoważniejszych czynników ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Badania wykazały, że masa ciała jest bezpośrednio związana z ciś-nieniem tętniczym, a nadmiar tkanki tłuszczowej predysponuje do rozwoju nadciśnienia tętniczego. Zmniejszenie masy ciała o 1 kg powoduje zmniejszenie ciśnienia tętniczego o 1,6 mmHg. Farmaceuta udzielając porady osobie otyłej winien zalecić jej bezwzględną redukcję masy ciała, wszelkimi metodami, ze szczególnym uwzględnieniem diety śródziemnomorskiej i niskokalorycznej. Ważne jest udzielenie informacji o istnieniu preparatów zmniejszających łaknienie. Warto podkreślić, że utrzymanie prawidłowej masy ciała w warunkach lecznictwa podstawowego bywa niezwykle trudne, podstawowe znaczenie ma prawidłowa i dobra współpraca pacjenta z zespołem lekarskim.

Aktywność fizyczna powinna być promowana we wszystkich jednostkach służby zdrowia. Mała wydolność fizyczna jest jednym z najgroźniejszych czynników ryzyka zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych. Pacjentom prowadzącym siedzący tryb życia powinno się zalecać regularne ćwiczenia fizyczne o umiarkowanej intensywności, na przykład przez 30-40 minut dziennie. Powinny to być ćwiczenia wytrzymałościowe, takie jak: chodzenie, bieganie, pływanie, jazda na rowerze. Dynamiczny trening powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego (średnio o 3,0-3,5 mmHg), zmniejszenie masy ciała, zmniejszenie obwodu talii, ilości tłuszczów w ustroju, a także zwiększenie wrażliwości na insulinę oraz zwiększenie stężenia cholesterolu HDL.

Alkohol jest kwestią często poruszaną w rozmowach farmaceutów z pacjentami. Pytają oni, czy mogą go spożywać. Otóż mężczyznom należy doradzać ograniczenie spożycia alkoholu do 20-30 g etanolu dziennie, a kobietom do 10-20 g. Należy poinformować pacjentów, że picie dużej ilości trunków zwiększa ryzyko udaru mózgu. Liczne badania wskazują także na związek między spożyciem alkoholu a umieralnością. Picie małych ilości trunku prowadzi do zmniejszenia umieralności w porównaniu z osobami niepijącymi, a ryzyko zgonu gwałtownie wzrasta u osób pijących duże ilości alkoholu.

Rolą farmaceuty jest zwrócenie uwagi pacjentowi, że nadmierne spożycie alkoholu osłabia efekt leczniczy wielu leków przeciwnadciśnieniowych i kardiologicznych.

Ograniczenie spożycia sodu powinno być bezwzględnie promowane także w aptekach. Farmaceuta wydając leki obniżające ciśnienie tętnicze powinien przypomnieć pacjentowi o konieczności zmniejszenia spożycia soli kuchennej. Przyczynia się ona do wzrostu ciśnienia tętniczego i rozwoju nadciśnienia. Zmniejszenie spożycia chlorku sodowego o 4,7-5,8 g dziennie powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego średnio o 4-6 mmHg. Ograniczenie spożycia soli kuchennej oraz odpowiednie zalecenia żywieniowe mogą przyczynić się do zmniejszenia dawek i liczby leków hipotensyjnych. Obecnie zaleca się spożycie 3,8 g chlorku sodowego na dobę, co jest niezwykle rygorystycznym zaleceniem, trudnym do realizacji. Chory z problemami sercowo-naczyniowymi nie powinien przekraczać spożycia 5 g chlorku sodowego na dobę.

Dieta prozdrowotna, przyczyniająca się do poprawy kondycji układu sercowo-naczyniowego, jest częstym zagadnieniem podejmowanym przez pacjentów w aptece. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi farmaceuta, lekarz, dietetyk i pielęgniarka powinni zalecać spożywanie większych ilości owoców i warzyw (4-5 porcji lub 300 g warzyw dziennie), ryb oraz zmniejszenie spożycia tłuszczów nasyconych i cholesterolu. Wykazano, że tzw. dieta DASH (bogata w owoce, warzywa, ubogotłuszczowe produkty nabiałowe, z ograniczoną zawartością cholesterolu, tłuszczów) powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego średnio o 4 mmHg.

Monitorowanie choroby nadciśnieniowej
Możliwość pomiaru ciśnienia tętniczego w aptece jest bardzo ważnym elementem monitorowania terapii. Wzbudza zaufanie pacjenta do danej placówki i personelu. Chory ma poczucie bezpieczeństwa i troskliwej opieki, jaką jest otoczony. Ważne jest, aby farmaceuta dokonując pomiaru ciśnienia w aptece przypomniał pacjentowi o optymalnej wartości ciśnienia tętniczego (120/80 mmHg), prawidłowej (120-129/80-84 mmHg) oraz wysokiej prawidłowej (130-139/85-89 mmHg).

Nadciśnienie tętnicze pierwszego stopnia stwierdzamy, gdy wynik pomiaru wynosi 140-159/90-99 mmHg, drugiego stopnia przy wartości 160- -179/100-109 mmHg, a trzeciego stopnia powyżej 180/110 mmHg.

Zakup aparatu do pomiaru ciś-nienia tętniczego jest niezwykle ważny w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych. Pacjenci chętnie kontrolują ciśnienie tętnicze w domu, prowadzą specjalne dzienniczki pomiarów ciśnienia, które służą później do oceny skuteczności leczenia hipotensyjnego i są bardzo pomocne w doborze terapii w gabinecie lekarskim. Ważne jest, aby farmaceuta zachęcał chorego do takich działań, a także by odpowiednio dobrał szerokość mankietu aparatu do obwodu ramienia pacjenta.

Przekonywanie pacjenta do systematycznego zażywania leków hipotensyjnych i kardiologicznych jest kolejnym zadaniem farmaceuty w aptece. Pacjenci często pytają, czy pomimo niskich wartości ciśnienia nadal powinni zażywać przepisane leki hipotensyjne. Otóż w dobie leków o powolnym uwalnianiu, działających zgodnie z zasadami chronoterapii, nie wolno odstawiać leczenia hipotensyjnego z powodu prawidłowych wartości ciśnienia tętniczego. Właśnie na tym polega korzystny efekt działania tych leków. Należy je zażywać przewlekle, nawet przy prawidłowo niskich wartościach ciśnienia, aby utrzymać ten stan. Zaburzenia w przyjmowaniu leków hipotensyjnych są najczęstszą przyczyną pogorszenia kontroli i nieskuteczności leczenia.

Upewnienie się, że zażywane leki są stosowane zgodnie z zaleceniami lekarskimi, to obowiązek farmaceuty. Niejednokrotnie pacjenci mają własne poglądy na temat stosowanych leków, samowolnie modyfikują dawkowanie, zmieniają czas i formę przyjęcia leku, co może powodować bardzo poważne w skutkach objawy niepożądane lub zaburzenia terapii. Przykładem może być dzielenie tabletek o zmodyfikowanym uwalnianiu. Takie działanie powoduje, że lek przestaje być skuteczny, a chory zostaje narażony na uwolnienie zbyt dużej dawki leku w krótkim czasie.

Konsultacje dotyczące działań niepożądanych leków są niezwykle ważne w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego. Samowolne odstawienie leku hipotensyjnego lub kardiologicznego przez pacjenta może mieć bardzo poważne skutki kliniczne. Chorzy niejednokrotnie błędnie interpretują tekst ulotek informacyjnych, obawiają się wystąpienia objawów niepożądanych i rezygnują z zaleconej terapii. Bardzo ważne jest, aby farmaceuta racjonalnie i profesjonalnie rozwiał wątpliwości pacjenta, wyjaśnił mu treść ulotki dołączonej do opakowania.

Ważna jest także znajomość najczęściej pojawiających się objawów niepożądanych związanych ze stosowaniem leków kardiologicznych. Na przykład: suchy kaszel pojawiający się po inhibitorach enzymu konwertującego, bóle głowy po antagonistach receptora AT1, zmęczenie, nastrój depresyjny i koszmary po beta-adrenolitykach czy obrzęki po dihydropirydynowych blokerach kanału wapniowego.

Informacja o możliwych interakcjach pomiędzy lekami także powinna pojawiać się w dialogu farmaceuty z pacjentem. Na przykład stosowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych powoduje wzrost ciśnienia tętniczego i osłabia efekt działania hipotensyjnego wielu leków. Niektóre preparaty ziołowe zawierające np. wyciąg z żeń-szenia czy wyciągi z owoców cytrusowych mogą podwyższać wartości ciśnienia tętniczego u osób leczonych hipotensyjnie.

Materiały edukacyjne, broszury informacyjne, ulotki powinny być rozdawane w każdej aptece. Ma to ogromne znaczenie w procesie terapeutycznym pacjenta.

Pomoc doraźna w aptece
W każdym miejscu publicznym, a szczególnie związanym z ochroną zdrowia, powinien znajdować się podstawowy sprzęt do ratowania życia, w tym także defibrylator. Warto podkreślić, że do apteki przychodzą niejednokrotnie pacjenci schorowani, z poważnymi schorzeniami układu sercowo-naczyniowego, których stan w każdej chwili może się pogorszyć.

Najczęstszą przyczyną nagłego zatrzymania krążenia jest migotanie komór (w świeżym zawale mięśnia serca aż 90 proc.), dlatego też w postępowaniu ratunkowym w tym przypadku podstawowym zabiegiem jest defibrylacja. Każdy pracownik służby zdrowia powinien być przeszkolony w zakresie udzielania pierwszej pomocy.

Podsumowanie
Rola farmaceuty w procesie terapeutycznym pacjentów z chorobami sercowo-naczyniowymi ma ogromne znaczenie. Przyczynia się do poprawy stanu zdrowia pacjentów i polepszenia efektów leczenia, więc z całą pewnością nie powinna być marginalizowana w dzisiejszej ochronie zdrowia.

Bibliografia dostępna u autora.