Jak stosować leki przeciwbólowe?

Niezależnie od tego, jaki lek przeciwbólowy stosuje pacjent, zawsze należy go poinformować o mechanizmach działania preparatu i ewentualnych przeciwwskazaniach. Farmaceuta powinien mu także przypomnieć, że przewlekłe zażywanie tego typu środków powoduje liczne powikłania.

Ból ma wiele odmian. Może być ostry i nagły, bądź też przewlekły. Jego rodzaj określany jest na podstawie subiektywnych odczuć osoby, która go doświadcza, dlatego też mówi się o bólu pulsującym, rozlanym, promieniującym, piekącym, palącym czy rozrywającym. Jednak niezależnie od odmiany jest to patologiczna reakcja organizmu oraz nieprzyjemne doświadczenie, często bardzo utrudniające życie. Oczywiście podstawą rozwiązania tego problemem jest znalezienie i wyeliminowanie jego przyczyny. Jednak czasem proces diagnostyczny trwa długo, zdarza się też, że przyczyna bólu jest niemożliwa do usunięcia. Wtedy należy sięgnąć po leki przeciwbólowe. W pierwszej kolejności te bez recepty, w wyborze których pomoże zaufany farmaceuta. W przypadku silniejszych objawów lekarz może zalecić leki dostępne na receptę. Przewlekłe zażywanie środków przeciwbólowych może powodować powikłania, dlatego też powinno być zawsze konsultowane z lekarzem prowadzącym.

Mechanizm powstawania bólu
Ból to obronna reakcja organizmu na istniejące lub zagrażające uszkodzenie tkanek. W wyniku bodźca mechanicznego, chemicznego lub termicznego podrażnieniu ulegają zakończenia nerwowe odpowiedzialne za przewodzenie bólu – nocyreceptory. Wysyłają one sygnał do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie zostaje on rozpoznany i zinterpretowany. Następnie mózg przekazuje informacje zwrotne do miejsca uszkodzenia i innych okolic w celu zapobiegnięcia dalszym dysfunkcjom i rozpoczęcia procesów naprawczych. Jednym z bardzo częstych bodźców wyzwalających reakcję bólową jest stan zapalny w miejscu objętym chorobą. W takiej sytuacji za podrażnienie nocyreceptorów odpowiedzialne są mediatory zapalenia, takie jak serotonina czy histamina.

Czasem zdarza się, że ból pojawia się, chociaż w organizmie nie doszło do żadnych uszkodzeń. Mówi się wtedy o bólu neuropatycznym. Jego istotą jest nieprawidłowe funkcjonowanie dróg nerwowych odpowiedzialnych za przewodzenie bodźców bólowych. Może pojawić się na przykład w wyniku ucisku innych struktur na nerwy lub ich uszkodzenia.

Istnieją dwa podstawowe rodzaje bólu: ostry, który najczęściej jest bólem nocyceptywnym, oraz przewlekły, którego elementem może być też ból neuropatyczny. W przypadku pierwszego rodzaju można mówić o bólu somatycznym (jeśli jego źródłem są tkanki zewnętrzne) i trzewnym (gdy podrażnione zostają nocyreceptory znajdujące się w obrębie organów wewnętrznych).

Leczenie bólu
Każda dolegliwość, która powoduje u pacjenta ból, powinna być leczona. Oczywiście farmakoterapia musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb. Bardzo popularnym schematem ułatwiającym dobór odpowiednich leków jest tak zwana drabina analgetyczna. Składa się ona z trzech stopni, na których znajdują się leki o wzrastającej mocy działania. Zasada jest prosta: jeśli dotychczasowa terapia nie jest zadowalająca, należy przejść do kolejnego poziomu drabiny i zastosować silniejszy środek. Na pierwszym stopniu znajdują się nieopioidowe leki przeciwbólowe, na drugim – słabe opioidy, ewentualnie w połączeniu z analgetykami nieopioidowymi, a na trzecim – silne opioidy, które można łączyć z lekami nieopioidowymi. Na wszystkich poziomach stosuje się zwykle leki uzupełniające, na przykład glikokortykosteroidy, leki rozkurczowe, miejscowo znieczulające oraz neuroleptyki o działaniu przeciwdepresyjnym, przeciwlękowym i uspokajającym.

Ważnym aspektem leczenia jest odpowiedni dobór i dawkowanie leków. Należy je podawać regularnie i równomiernie, tak by zapobiec pojawieniu się dolegliwości. Badania wskazują, że jest to dużo bardziej skuteczne niż aplikowanie ich na żądanie, kiedy ból już się pojawi.

Istnieją również niefarmakologiczne metody walki z bólem. Wyróżnić tu można akupunkturę, akupresurę, elektrostymulację, magnetoterapię, leczenie zimnem lub ciepłem oraz fizykoterapię. W przypadku przewlekłych bólów neuropatycznych znajduje zastosowanie również psychoterapia.

Drabina analgetyczna
Do grupy analgetyków nieopioidowych zalicza się niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) oraz paracetamol. NLPZ działają przede wszystkim przeciwzapalnie, a przez to także przeciwbólowo oraz przeciwgorączkowo. Ich skuteczność opiera się na mechanizmie blokowania cyklooksygenazy drugiej odpowiedzialnej za powstawanie mediatorów zapalnych – prostaglandyn. Do opisanej grupy leków należą: ibuprofen, kwas acetylosalicylowy, ketoprofen, naproksen, diklofenak, meloksykam i wiele innych.
Paracetamol działa inaczej – blokuje cyklooksygenazę występującą tylko w ośrodkowym układzie nerwowym (COX 3). Wykazuje działanie wyłącznie przeciwbólowe oraz przeciwgorączkowe. Można go łączyć z lekami niesteroidowymi, ponieważ mają one inny mechanizm działania. Leki te można podawać doustnie, doodbytniczo, domięśniowo oraz dożylnie.

Za słabe opioidy uważa się między innymi kodeinę i tramadol, za silne natomiast – morfinę, buprenorfinę, oksykodon i fentanyl. Wszystkie te leki oddziałują na ośrodkowy układ nerwowy, a ich głównym zadaniem jest niedopuszczenie do odbioru sygnału bólowego poprzez pobudzanie receptorów opioidowych. Stosowane są przede wszystkim w przypadku bardzo silnych i przewlekłych bólów, na przykład nowotworowych, w postaci tabletek, zastrzyków bądź plastrów, z których przezskórnie uwalniana jest substancja czynna.

Działania niepożądane
Jak wszystkie leki, środki przeciwbólowe mogą mieć działania niepożądane. Zadaniem farmaceuty jest uprzedzenie o tym pacjenta, szczególnie w przypadku przewlekłego stosowania. NLPZ mogą powodować przede wszystkim uszkodzenia błony śluzowej żołądka, a w konsekwencji powstanie owrzodzeń. Dlatego też zaleca się zażywanie ich wraz z posiłkami. Ze względu na to, że substancje te podnoszą ciśnienie krwi oraz zmniejszają krzepliwość, są przeciwwskazane u osób z nadciśnieniem i niewydolnością nerek. Paracetamol jest lekiem bezpieczniejszym, ale w dużych dawkach może być szkodliwy dla wątroby.

Opioidy to leki bardzo silne i muszą być stosowane pod kontrolą lekarza. Przyjmowanie ich niezgodnie z zaleceniami może spowodować przewlekłe zaparcia oraz osłabienie czynności oddechowej, co może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla życia. Poza tym opioidy mogą mieć właściwości narkotyczne, są również substancjami uzależniającymi.