Alchemia w malarstwie Jana Matejki

Początki medycyny ściśle wiążą się z alchemią. Osobą łączącą te dwie nauki był znany polski alchemik Michał Sędziwój – główna postać jednego z obrazów Jana Matejki.

Alchemia to odwieczne poszukiwanie kamienia filozoficznego zdolnego przemieniać metale nieszlachetne w złoto, zgłębianie tajemnicy materii i mechanizmów kierujących światem. Źródłem nauki alchemicznej była tzw. tablica szmaragdowa, której autorem był mityczny alchemik Hermes Trismegistos. W niej znajdowała się pierwsza recepta na otrzymanie kamienia filozoficznego.

Teorii alchemicznych było wiele. Mówiły one o materii, która ma duszę i jest zdolna przemieniać się w inne substancje pod wpływem różnych procesów. Wszyscy uważali, że alchemia ma w sobie pierwiastek tajemnicy dostępnej tylko wybranym. Badania były nazywane misteriami, w których przeprowadza się doświadczenia z udziałem nadprzyrodzonych sił niebiańskich i piekielnych. Konieczna była jednoczesna medytacja. Niektórzy zainteresowali się alchemią z chęci zdobycia bogactwa w postaci złota.

Alchemia to także temat obrazu Jana Matejki „Alchemik Sędziwój i Zygmunt III”. Obraz pochodzi z 1867 roku. Został wykonany w technice olejnej na desce (wymiary 72,5 cm x 131 cm). Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi. Przekazał go w 1939 roku łódzki przemysłowiec Karol Eisert.

Eksperyment Sędziwoja
Jan Matejko żył w latach 1838-1893. Kształcił się w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, później także w Monachium i Wiedniu. Swoją twórczość poświęcił ojczyźnie dokumentując ważne wydarzenia z jej historii. Jego dzieła do dzisiaj są bardzo znane.

Obraz „Alchemik Sędziwój i Zygmunt III” przedstawia scenę z udziałem króla Zygmunta III Wazy i Michała Sędziwoja w komnacie królewskiej zwanej Alchemią na pierwszym piętrze zamku na Wawelu. Kluczową postacią obrazu jest klęczący na prawym kolanie Michał Sędziwój. Alchemik pokazuje królowi Zygmuntowi monetę, która wcześniej została przemieniona w złoto.

Wokół władcy znajduje się grupa zainteresowanych eksperymentem osób. Po lewej stronie, zza króla wychyla się z lupą w dłoni marszałek wielki koronny Mikołaj Wolski. Za królem stoi też wojewoda sandomierski (w futrzanym płaszczu) Jerzy Mniszech. Po prawej stronie siedzi z różańcem w ręku Piotr Skarga. Z zachowanych przekazów Mariana Gorzkowskiego, sekretarza Matejki, wynika, że artysta namalował ten obraz, bo uważał, że takie sprawy są ważne dla kraju i warte udokumentowania.

Alchemia podstawą medycyny
Michał Sędziwój żył w latach 1566-1636. Był najbardziej znanym polskim alchemikiem, a także lekarzem. Zajmował się również filozofią. Od najmłodszych lat interesował się naukami ścisłymi, astronomią i mechaniką. Uczył się w szkole klasztornej w Krakowie, a następnie prawdopodobnie w Akademii Krakowskiej. To właśnie tam po raz pierwszy zetknął się z alchemią. W tym czasie środowiska naukowe z zainteresowaniem śledziły idee głoszone w traktatach napisanych przez znanego niemieckiego alchemika i lekarza Theophrastusa Paracelsusa. Zajmował się on głównie leczeniem chorób. Uważał, że zarówno choroba, jak i sposoby jej leczenia pochodzą od Boga, a dolegliwości należy zwalczać, aby wzmocnić ciało i duszę człowieka. Twierdził, że lekarstwa pochodzą z natury, a człowiek ma je znaleźć, uszlachetnić i stosować, aby poprawić stan zdrowia. Ze składników rozłożonej materii mogła powstać inna substancja, a także lek. Aby to osiągnąć konieczna była alchemia. Była ona – zdaniem Paracelsusa – podstawą medycyny, obok filozofii i astronomii. Wszystko na świecie pochodziło z pramaterii i prasiły. Dodatkowy element to żywioły. Całość była powiązana z Bogiem i Naturą. Żyjące istoty stanowiły część świata, którego duch był w nich i działał jako siła oraz energia. Każde istnienie miało w sobie „alchemika”, który oddziaływał poprzez oddzielanie dobra od zła. Jeśli jego działanie było nieprawidłowe, pojawiała się choroba, która mogła prowadzić także do śmierci.

Kulisy alchemii
Michał Sędziwój znał dzieła i naukę Paracelsusa. Jej elementy wykorzystywał w swojej lekarskiej działalności. Nawiązał też bliższą znajomość z marszałkiem wielkim koronnym Mikołajem Wolskim, który interesował się alchemią. To on sfinansował wiele badań wykonywanych przez Sędziwoja oraz pokrywał koszty jego podróży w celu poszerzania alchemicznej wiedzy.

W 1593 roku Sędziwój znalazł się na dworze Rudolfa II w Pradze. Był łącznikiem między cesarzem Rudolfem II a królem Zygmuntem III. Dzięki temu, że obydwaj władcy byli bardzo zainteresowani alchemią, mógł korzystać z ich laboratoriów. Nieostrożne eksperymenty doprowadziły nawet do pożaru w jednej z królewskich komnat na Wawelu w 1595 roku.

Wybitny alchemik napisał sześć traktatów z dziedziny alchemii i filozofii. Były one czytane i cenione w całej Europie. We wszystkich dziełach powtarzał, że alchemia powinna naśladować naturę i nigdy nie występować przeciwko niej.

Osoba Michała Sędziwoja łączy początki medycyny z alchemią. Teoria alchemiczna tworzyła harmonijną całość świata. Prowadziła do poszukiwań nowych leków. W czasie procesów alchemicznych poszukujący mogli dostrzec zarówno źródło chorób, jak i sposoby ich leczenia.